λογιστική

Οικονομικό-διοικητική επιστήμη, σχετική με την τήρηση των λογαριασμών, δηλαδή την εκτίμηση και την καταχώριση σε νομισματικές μονάδες της κίνησης αξιών, η οποία απορρέει από την οικονομική δραστηριότητα, την ταξινόμηση της κίνησης αυτής και την επαλήθευσή της. Είτε πρόκειται για δημόσιο λογιστικό ή για λ. επιχείρησης ή μεμονωμένου ατόμου είτε πρόκειται για απλογραφία ή διπλογραφία είτε οι λογαριασμοί τηρούνται σε ένα απλό τετράδιο, σε διάτρητες καρτέλες ή σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, οι θεμελιώδεις λειτουργίες της λ. είναι πάντα ίδιες: να διατηρήσει τη μνήμη των οικονομικών γεγονότων, μετρώντας και καταχωρίζοντάς τα· να ταξινομήσει τα γεγονότα αυτά σύμφωνα με τον τρόπο που ανταποκρίνεται περισσότερο στους διάφορους σκοπούς, οι οποίοι κατά διάφορες περιστάσεις μπορεί να ανατεθούν στον λογιστή· να προμηθεύσει το όργανο για τους αναγκαίους ελέγχους· να χρησιμοποιηθεί ως απόδειξη σε ενδεχόμενες αμφισβητήσεις. Οι νομικοί αντικειμενικοί σκοποί της λ. έχουν ιδιωτικό ή δημόσιο χαρακτήρα. Περιλαμβάνονται, για παράδειγμα, στη σφαίρα του ιδιωτικού δικαίου οι διατάξεις εκείνες του Αστικού Κώδικα στις οποίες θεωρείται ως μέσο απόδειξης κατά τις αμφισβητήσεις η λ. του εμπορικού επιχειρηματία, ο οποίος όμως έχει την υποχρέωση να τηρεί ορισμένα λογιστικά βιβλία (βλ. λ.), οποιοσδήποτε και αν είναι ο τύπος της επιχείρησής του, αλλά και κάθε άλλο βιβλίο που κατά περίπτωση κρίνεται αναγκαίο από τη φύση και τις διαστάσεις της ίδιας της επιχείρησης. Αντίθετα, περιλαμβάνονται στη σφαίρα του δημόσιου δικαίου οι διατάξεις του Ποινικού Κώδικα που σχετίζονται με την ελλιπή ή ανώμαλη τήρηση βιβλίων, όχι μόνο εκείνων που καθορίζουν τη λ. ως στοιχείο για τον υπολογισμό του επιβλητέου φόρου. Όσο όμως και αν είναι σημαντικές αυτές οι νομικές όψεις της λ., γίνονται ουσιαστικά δευτερεύουσες σε σχέση με τους πρωταρχικούς σκοπούς της, οι οποίοι είναι ουσιαστικά οικονομικού χαρακτήρα. Οι αντικειμενικοί οικονομικοί σκοποί επιτυγχάνονται σήμερα με τη χρησιμοποίηση της λ. στην κατάρτιση του ισολογισμού. Ιστορία. Οι αντικειμενικοί σκοποί της λ., όπως είναι σήμερα, ανταποκρίνονται σε ένα ειδικό στάδιο της οικονομικοκοινωνικής εξέλιξης (στο στάδιο των σύγχρονων οικονομιών που στηρίζονται στην ανεξάρτητη εμπορική και βιομηχανική επιχείρηση), το οποίο δεν αντιπροσωπεύει το τέρμα της εξέλιξης αυτής και στο οποίο δεν έχουμε φτάσει με ένα άλμα, αλλά βαθμιαία. Σε κάθε στάδιο της βαθμιαίας εξέλιξης της οικονομικής ζωής ανταποκρίνεται ιστορικά μια παράλληλη εξέλιξη της λ. τεχνικής. Η στοιχειωδέστερη μορφή λ. –όπως άλλωστε μαρτυρεί και η ονομασία της– η απλή λ. ή απλογραφία, συνίσταται στην καταχώριση της εισαγωγής και εξαγωγής αξιών, χωρίς άλλη ειδική ταξινόμηση, και στην απλή χρονολογική διαδοχή τους. Τέτοιου είδους λ. συναντάται στους πιο αρχαίους πολιτισμούς· την εφάρμοσαν οι Βαβυλώνιοι, όπως αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη, ενώ τη χρησιμοποιούσαν και οι Ίνκας. Το πρώτο στάδιο στην εξέλιξη της λ. τεχνικής συνίσταται στον διαχωρισμό, σε δύο διαφορετικές στήλες, των εισαγωγών (εισπράξεων) στη μία πλευρά και των εξαγωγών (εξόδων) στην άλλη. Τη μέθοδο αυτή την εφάρμοζαν οι Ρωμαίοι στις εμπορικές τους πράξεις, όπως προκύπτει από τα γραπτά του Πλίνιου και του Κικέρωνα. Όμως η λ. σε μία μόνο στήλη εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται και στον Μεσαίωνα· οι παλαιότερες μεσαιωνικές λογιστικές εγγραφές βρέθηκαν στα χαρτιά του συμβολαιογράφου της Γενεύης Ανσάλντους Μποϊλάρντους και έχουν χρονολογία 1157. Η απλή λ., που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός μοναδικού, βασικού λογαριασμού, ο οποίος μπορεί να υποδιαιρείται σε υπολογαριασμούς, με καθαρά ταξινομητική λειτουργία, χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για την τήρηση των οικογενειακών λογαριασμών και στο δημόσιο λογιστικό. Βασικό έγγραφο του δημόσιου λογιστικού είναι ο προϋπολογισμός, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά λογαριασμός εισπράξεων και εξόδων, ίδιος στις καταχωρίσεις του με τον λογαριασμό που τηρεί κάθε νοικοκυριό. Ο κρατικός ισολογισμός, από άποψη λ. τεχνικής, δεν ξεπέρασε ποτέ το στάδιο της μεσαιωνικής λ., μια και δεν αντανακλά παρά την κίνηση των δημόσιων εσόδων και εξόδων, χωρίς να απασχολείται με την καταχώριση των σχέσεων πίστωσης και χρέωσης του κράτους με τρίτους ή με τη μέτρηση της αξίας του δημόσιου πλούτου· και αυτό γιατί το ίδιο το κράτος με νόμο μπορεί να καθορίσει κατά την κρίση του τα έσοδα και τα έξοδά του, ανεξάρτητα από την ύπαρξη της περιουσίας του. Πολύ διαφορετική είναι η κατάσταση του ιδιώτη εμπόρου, ο οποίος γνωρίζει ότι η περιουσία που διαθέτει είναι η πηγή αλλά και το όριο του εισοδήματός του καθώς και ότι με τον προσδιορισμό της αξίας της περιουσίας αυτής συνδέονται άμεσα όλες οι πιστωτικές και χρεωστικές σχέσεις που διατηρεί με τρίτους. Η επέκταση των εμπορικών σχέσεων με τρίτους (εντολοδόχους, ανταποκριτές, πελάτες), που εργάζονταν και σε μακρινές χώρες, ο σχηματισμός μεγάλων εμπορικών περιουσιών και η ανάπτυξη της πίστωσης δημιούργησαν, κατά τα τέλη του Μεσαίωνα, νέες απαιτήσεις στις οποίες έχει την απαρχή της μια ριζική επανάσταση στη λ. τεχνική, που συγκεκριμενοποιήθηκε με την υιοθέτηση των διπλών εγγράφων. Η νέα αυτή τεχνική, την οποία εισήγαγαν οι Ιταλοί έμποροι το α’ μισό του 14ου αι., επεκτάθηκε γενικά αργότερα χάρη σε μία πραγματεία του Ιταλού Λούκα Πατσιόλι, το πρώτο τυπωμένο βιβλίο (1494) διδασκαλίας της λ. Με τη διπλογραφία, στον λογαριασμό εισπράξεων και πληρωμών (λογαριασμός ταμείου), προστέθηκαν δύο νέες κατηγορίες λογαριασμών, που κρίθηκαν αναγκαίοι από τις νέες απαιτήσεις του εμπορίου: αρχικά οι λογαριασμοί τρίτων, στους οποίους καταχωρίζονταν οι πιστωτικές και χρεωστικές σχέσεις με άλλους, και κατόπιν άλλοι λογαριασμοί, που αφορούσαν όλα τα υπόλοιπα συστατικά στοιχεία της περιουσίας της επιχείρησης (όχι μόνο το χρήμα του ταμείου αλλά και τα αποθηκευμένα εμπορεύματα και κάθε άλλη περιουσιακή αξία). Ήταν ήδη συχνός, στις εμπορικές σχέσεις με μακρινές χώρες, ο συμψηφισμός χρέους προς τρίτον με πίστωση άλλου, ο οποίος είχε την έδρα του στην ίδια αγορά. Η πράξη αυτή, που είχε συνέπεια την ταυτόχρονη αναγραφή σε δύο διαφορετικούς λογαριασμούς τρίτων δύο εγγραφών με εντελώς αντίθετο χαρακτήρα (μιας σε χρέωση και άλλης σε πίστωση) οδήγησε στη σκέψη –στην οποία βασίζεται το διπλογραφικό σύστημα– να επεκταθεί η διαδικασία αυτή στους λογαριασμούς όλων των τύπων. Επειδή καθεμία από τις ανταλλακτικές πράξεις από τις οποίες συνίσταται η οικονομική ζωή συνεπιφέρει κίνηση προς δύο κατευθύνσεις (καθένας δίνει και συγχρόνως παίρνει κάτι), σε κάθε πράξη πρέπει να ανταποκρίνονται δύο εγγραφές αντίθετης ένδειξης σε δύο διαφορετικούς λογαριασμούς (για παράδειγμα, αγορά εμπορευμάτων σημαίνει και την εξαγωγή ποσού από τον λογαριασμό ταμείου και εισαγωγή ισόποσης αξίας στον λογαριασμό αποθήκης· η είσπραξη ενός χρέους σημαίνει και εγγραφή ίσου ποσού με εκείνο που μπήκε στο ταμείο στον λογαριασμό του τρίτου, χρεώστη κλπ.). Για τη διευκόλυνση των ανταποκριτών και των πελατών τότε, όπως και σήμερα, οι λογαριασμοί τρίτων τηρούνταν από τους εμπόρους και τους τραπεζίτες από την άποψη του πελάτη, δηλαδή με τις ενδείξεις αντίστροφα (οι πιστώσεις και οι χρεώσεις της επιχείρησης εμφανίζονταν αντίστοιχα ως χρεώσεις και πιστώσεις του τρίτου). Αλλά παρουσιάστηκε μία δυσκολία: για να μπορέσουν να εφαρμόσουν το διπλογραφικό σύστημα στους λογαριασμούς τρίτων και στους άλλου τύπου λογαριασμούς (όπως ο λογαριασμός ταμείου), αυτοί που επινόησαν τη διπλογραφία αναγκάστηκαν να ανατρέψουν και την ένδειξη των λογαριασμών αυτών, γράφοντας, για παράδειγμα, στη στήλη του δούναι του ταμείου τα εισπραττόμενα ποσά και στη στήλη του λαβείν τα καταβαλλόμενα ποσά. Για να μπορούν οι πελάτες και οι ανταποκριτές να διαβάσουν σωστά τον λογαριασμό που τους αφορούσε, οι έμποροι συνήθισαν τελικά να τηρούν όλη τη λ. τους κατ’ αντίστροφο τρόπο. Η ανατροπή των ενδείξεων των δύο στηλών των λογαριασμών, από τον καιρό της εφεύρεσης της διπλογραφίας και αργότερα, προκάλεσε σύγχυση στους αμύητους, και σε αυτό κυρίως οφείλεται η φήμη της λ. ως εσωτερικής επιστήμης. Επειδή η νέα λ. είχε δημιουργήσει λογαριασμούς –σε χρήμα– αντίστοιχους με κάθε τύπο αξιών που αποτελούσαν μέρος της περιουσίας (για παράδειγμα, τα εμπορεύματα αποθήκης), προέκυψαν αμέσως άλλα προβλήματα, όπως το πρόβλημα της εξασφάλισης της ισότητας των εγγραφών στον λογαριασμό ταμείου και στον λογαριασμό αποθήκης, με το δεδομένο ότι –αντίθετα από το χρήμα που είναι μέτρο των τιμών– τα εμπορεύματα μεταξύ δύο πράξεων συνήθως αλλάζουν τιμή (για παράδειγμα, το εμπόρευμα πουλήθηκε σε μεγαλύτερη τιμή από την τιμή αγοράς, αλλά από τον λογαριασμό αποθήκης δεν είναι δυνατό να εξαχθούν ποσά μεγαλύτερα από αυτά που εισήχθησαν). Το πρόβλημα αυτό λύθηκε με τη δημιουργία ειδικού λογαριασμού, προορισμένου ακριβώς να δέχεται τις μεταξύ δύο λογαριασμών διαφορές και το υπόλοιπο όλων των άλλων λογαριασμών, του λογαριασμού δηλαδή κέρδη και ζημίες. Έτσι από τις απλές καταχωρίσεις, αρχικά μονάχα της κίνησης του ταμείου, κατόπιν των σχέσεων χρέωσης και πίστωσης, η λ. έφτασε να είναι η πλήρης και όσο το δυνατόν πιο πιστή έκφραση όλης της περίπλοκης δυναμικής της ζωής της επιχείρησης, καταδεικνύοντας στον λογαριασμό ζημίες και κέρδη τις υπολειπόμενες ποσότητες που αντιπροσωπεύουν το τελικό αποτέλεσμα της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία στρέφεται στην επιζήτηση του κέρδους και στην αποφυγή της ζημίας. Αλλά εκτός του ότι εκτελεί χρέη οδηγητικού πίνακα, στον οποίο ο επικεφαλής της επιχείρησης μπορεί να διαβάσει την πορεία και τα επιτεύγματα της οικονομικής της δραστηριότητας, η λ. σήμερα υπηρετεί και κοινωνικό σκοπό, υπό την έννοια ότι στη σύγχρονη οικονομία δεν είναι ουσιώδες μονάχα για τον μεμονωμένο επιχειρηματία να γνωρίζει καλά την πορεία της επιχείρησής του· χρειάζεται επίσης τόσο το κοινό όσο και οι κυβερνώντες να γνωρίζουν την πορεία του όλου οικονομικού τομέα αλλά και τον γενικό προσανατολισμό της συνολικής οικονομικής πορείας. Για τον σκοπό αυτό η λ. των μεμονωμένων επιχειρήσεων άρχισε να εισέρχεται στην υπηρεσία της στατιστικής και γι’ αυτό πρέπει οι οικονομικές εκτιμήσεις που απορρέουν από τις λογιστικές εγγραφές να εμπνέονται από ομοιόμορφα κριτήρια, τα οποία να μπορούν να συγκριθούν μεταξύ τους. Αυτός ακριβώς είναι ο λόγος για τον οποίο στις πιο ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες έχει ήδη πραγματοποιηθεί ή βρίσκεται στο στάδιο της μελέτης η εισαγωγή των ενιαίων λογιστικών σχεδίων, που για τις επιχειρήσεις του ίδιου τομέα καθορίζουν ομοιόμορφους κανόνες για την επίτευξη μιας ενιαίας λ. Εθνικοί λογαριασμοί. Όπως η λ. των επιχειρήσεων έχει τεθεί στην υπηρεσία της στατιστικής για την επίτευξη του ίδιου κοινωνικού αντικειμενικού σκοπού, η στατιστική με τη σειρά της κατέληξε να εφαρμόζει στη μέτρηση των μεγάλων οικονομικών ροών, των σχετικών με την παραγωγική δραστηριότητα του συνόλου, το σύστημα των εθνικών λογαριασμών. Οι μεγάλες αυτές οικονομικές ροές, που καταλήγουν στον καθορισμό του εθνικού εισοδήματος, όπως η παραγωγή, η κατανάλωση, οι επενδύσεις, οι δημόσιες δαπάνες, οι εισαγωγές και οι εξαγωγές, καταχωρίζονται –με το σύστημα της διπλογραφίας– σε μερικούς λογαριασμούς εισοδήματος, υπαγόμενους σε μεγάλους ομοιογενείς τομείς της οικονομίας, όπως ιδιώτες καταναλωτές, επιχειρήσεις, Δημόσιο, υπόλοιπος κόσμος, και για ό,τι αφορά τις επενδύσεις στον λεγόμενο λογαριασμό κεφαλαίων. Οι εθνικοί λογαριασμοί, μέσο για την κατανόηση της γενικής οικονομικής κατάστασης μιας χώρας, αποτελούν επίσης και τον αναγκαίο οδηγό για τον προσανατολισμό της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία αναπτύσσεται από τις σύγχρονες μεγάλες επιχειρήσεις, και τη δράση που αναπτύσσει το κράτος στον τομέα της οικονομικής πολιτικής. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είναι πλέον αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης λογιστικής (φωτ. ΑΠΕ).